La amplificación retórica de la fábula del asno y la raposa en el ms. 6513 de la Biblioteca Nacional de España

  1. Violeta Pérez Custodio 1
  1. 1 Universidad de Cádiz
    info

    Universidad de Cádiz

    Cádiz, España

    ROR https://ror.org/04mxxkb11

Revista:
Humanitas: Revista do Instituto de Estudos Clássicos

ISSN: 0871-1569

Año de publicación: 2018

Número: 72

Páginas: 113-142

Tipo: Artículo

DOI: 10.14195/2183-1718_72_6 DIALNET GOOGLE SCHOLAR lock_openAcceso abierto editor

Otras publicaciones en: Humanitas: Revista do Instituto de Estudos Clássicos

Resumen

El manuscrito 6513 de la Biblioteca Nacional de España contiene una extensa colección de textos producidos en escuelas jesuitas durante los siglos XVI y XVII. Entre estos materiales se encuentra una amplificación retórica de la fábula esópica del asno que, disfrazado con una piel de león, fue descubierto por una raposa. En el presente artículo se edita y analiza esta breve pieza, a fin de mostrar que el texto se inspira en la fábula del león y la raposa incluida en los progymnasmata publicados por Bartolomé Bravo, S. I

Referencias bibliográficas

  • Alcázar, B. de (1681), De ratione dicendi opusculum triplex, sive I. De Aphthonij sophistae progymnasmatis. II. De conscribendis espistolis. III. De rethorica facultate libri quinque, Madrid: J. García Infanzón.
  • Aftonio (1620, 1624 y 1629), Aphthonius reformatus, seu Fons eloquentiae rhe-toricus ex Aphthonii sophistae progymnasmatibus eiusque commentatoribus desumptus, Colonia: K. Butgen.
  • Arcos Pereira, T. (2008), “Los Scholia de Juan de Mal Lara al progymnasma de la fábula de Aftonio”, Cuadernos de Filología Clásica. Estudios Latinos,28.1: 115-137.
  • Arcos Pereira, T. (2015), “Los primeros niveles de la enseñanza de la retórica: los progymnasmata”, en Maestre Maestre, J. Mª. et alii. (eds.), Humanismo y pervivencia del mundo clásico. Homenaje al profesor Juan Gil, 5 vols., Alcañiz – Madrid: Instituto de Estudios Humanísticos – C.S.I.C., III, 1163-1190.
  • Awianowicz, B. (2011), “Die Progymnasmata-Sammlungen und der Glaubenskampf des 17. Jahrhunderts”, en Heinen, U. (ed.), Welche Antike? Konkurrierende Rezeptionen des Altertums im Barock, Wiesbaden: Harrassowitz, I, 477-489.
  • Bauer, B. (1986), Jesuitische “ars rhetorica” im Zeitalter der Glaubenskämpfe, Frankfurt am Main: Peter Lang.
  • Bertrán Quera, M. (1984), La pedagogía de los jesuitas en la Ratio Studiorum, Universidad Católica del Táchira.
  • Bloomer, W. M. (2011), The School of Rome: Latin Studies and the Originis of Roman Education, Berkley – Los Ángeles: University of California Press.
  • Bravo, B. (1596), De arte oratoria ac de eiusdem exercendae ratione Tullianaque imitatione, varias ad res singulas adhibita exemplorum copia libri quinque, Medina del Campo: S. del Canto.
  • Bravo, B. (1599), Thesaurus verborum ac phrasium ad orationem ex Hispana Latinam efficiendam, Salamanca: A. Renaut. // (1619), Thesaurus verborum ac phrasium ad orationem ex Hispana Latinam efficiendam, Madrid: M. de Balboa. // (1628), Thesaurus verborum ac phrasium ad orationem ex Hispana Latinam efficiendam, Barcelona: P. de Lacavallería.
  • Bravo, B. (1641), Compendium Marii Nizzoli, sive Thesauri Marci Tulii Ciceronis, Valladolid: J. Murillo.
  • Bravo, B.– Requejo, V. (1727), Thesaurus hispano-latinus utriusque linguae verbis, et phrasibus abundans, s. l.
  • Brizzi, G. P. ed. (1981), La «Ratio studiorum», Roma: Bulzoni.
  • Castro, A. (1991), Glosarios latino-españoles de la Edad Media, Madrid: C.S.I.C.
  • Caussin, N. (1630), De eloquentia sacra et prophana libri XVI, París: M. Henault et alii.
  • Cerda, M. de la (1614), Campi eloquentiae in similibus, comparatis, exemplis, longe lateque patentis, Lyon: H. Cardon.
  • Clark, D. L. (1952), “The Rise and Fall of Progymnasmata in Sixteenth and Seventeenth Century Grammar Schools”, Speech Monographs, 19: 259-263.
  • Erasmo de Rotterdam, D. (1516), De duplici copia verborum ac rerum commentarii duo, Estrasburgo: M. Schurer.
  • Erasmo de Rotterdam, D. (1528), Adagiorum opus, Basilea: Froben.
  • Escardó, J. B. (1647), Rhetórica christiana o idea de los que dessean predicar con espíritu y fruto de las almas, Mallorca: Herederos de G. Guasp.
  • Esopo (1505), Fabellae Aesopi [= Habentur hoc uolumine haec, uidelicet: Vita et fabellae Aesopi cum interpretatione latina (...)], Venecia: A. Manucio.
  • Esopo (1530), Aesopi Phrygis fabellae Graece et Latine cum aliis opusculis, Basilea: J. Froben.
  • Esopo (1534), Aesopi Phrygis fabellae Graece et Latine cum aliis opusculis, Basilea: J. Froben.
  • Esopo (ca. 1535), Aesopi Phrygis et aliorum fabulae, his accesserunt Abstemii Hecatomythion secundum, Zürich.
  • Esopo (1536), Aesopi Phrygis et aliorum fabulae (...) Accessit huic editioni alteri Laurentii Abstemii Hecatomythium, hoc est, centum fabularum libellus alter, Lyon: Gryphe.
  • Esopo (1543), Fabulae Aesopi iam denuo multo emendatius quam antea aeditae, autore Ioach. Camerario Pabergensi, Nüremberg.
  • Esopo (1544), Aesopi Phrygis fabellae Graece et Latine cum aliis opusculis, Basilea: Hervag.
  • Esopo (1570), Fabulae Aesopicae plures quingentis et aliae quaedam narrationes, Leipzig.
  • Esopo (1610), Mythologia Aesopica, in qua Aesopi fabulae Graecolatinae CCXCVII, quarum CXXXVI primum prodeunt (...) Accedunt Babriae fabulae (...) Adiciuntur insuper Phaedri, Avieni, Abstemii fabulae, Frankfurt: N. Hoffmann.
  • Esopo (1619), Aesopi Phrygis fabulae, elegantissimis iconibus veras animalium species ad viuum adumbrantibus, Lyon: J. Torn.
  • Esopo (1660), Fabulae Aesopi Graece et Latine, nunc denuo selectae, Amsterdam: A. Jansson.
  • Felten, J. ed. (1913), Nicolai progymnasmata, Leipzig: Teubner.
  • Gibson, C. A. (2008), Libanius’ progymnasmata. Model exercises in Greek Prose Composition and Rhetoric, Atlanta: Society of Biblical Literature.
  • Gibson, C. A. (2014), “Better living through Prose Composition? Moral and Compositional Pedagogy in ancient Greek and Roman progymnasmata”, Rhetorica, 32.1: 1-30.
  • Gómez Rodeles, C. – Lecina, M. – Agusti, V. et alii. eds. (1901), Monumenta Paedagogica Societatis Iesu quae primam rationem studiorum anno 1586 editam praecessere,Madrid: A. Avrial.
  • Grendler, Paul (1989), Schooling in Renaissance Italy. Literacy and Learning, 1300-1600, Baltimore: The John Hopkins University Press.
  • Hawhee, D. (2016), Rhetoric in Tooth and Claw: Animals, Language, Sensation, Chicago – London: The University of Chicago Press.
  • Heath, M. (2002-2003), “Theon and the History of the Progymnasmata”, Greek, Roman and Byzantine Studies 43, 129-160.
  • Hoyo, del J. – Sierra, A. (1996), “Sobre la Ratio studiorum jesuítica y la enseñanza del latín: nuevas aportaciones documentales”, en Bartolomé, J. et alii. eds. Historia y métodos en la enseñanza de las lengas clásicas, Vitoria: Universidad del País Vasco, 55-74.
  • Keil, H. ed.(1859), Praeexercitamina, en Grammatici Latini, Leipzig: Teubner (vol. III: Prisciani Opera Minora).
  • Inventario general de manuscritos de la Biblioteca Nacional (1997), Madrid: Minis-terio de Cultura. Dirección General del Libro y Bibliotecas, XI (5700-7000).
  • Kennedy, G. A. (2003), Progymnasmata: Greek textbooks of Prose Composition and Rhetoric, Atlanta: Society of Biblical Literature.
  • Kraus, M. (2005), “Progymnasmata, Gymnasmata”, en Ueding, G. (ed.), Historisches Wörterbuch der Rhetorik, 7: Pos-Rhet, Tübingen: Niemeye, 159-191.
  • Kraus, M. (2009), “Exercises for Text Composition (Exercitationes, Progymnas-mata)”, en Fix, U. – Gardt, A. – Knape, J. (eds.), Rhetoric and Stylistics: An International Handbook of Historical and Systematic Research, Berlin – New York: De Gruyter, 2, 1396-1405.
  • López Grigera, L. (1995, 2ª ed.), La Retórica en la españa del Siglo de Oro, Salamanca: Universidad de Salamanca.
  • López Muñoz, M. (1991), Bartolomé de Alcázar. De Rhetorica Facultate (I). Liber primus. Estudio preliminar y edición bilingüe, Granada: Universidad de Granada.
  • López Muñoz, M. (2014), “Bartolomé de Alcázar (1648-1721) y la retórica”, Calamus renascens, 15: 207-228.
  • Lorich, R. (1542), Aphthonii sophistae progymnasmata, partim a Rodolpho Agricola, partim a Ioanne Maria Cataneo latinitate donata, iam recens longe tersius edita simul ac scholiis luculentis nouisque compluribus exemplis illustrata per Reinhardum Lorichium Hadamarium, Marpurgi: Egenolphus.
  • Lucáks, L. ed. (1981), Monumenta Paedagogica Societatis Iesu. IV (1573-1580),Roma: Institutum Historicum Societatis Iesu.
  • Mal Lara, J. de (1567), In Aphthonii progymnasmatascholia, Sevilla: A. Escribano.
  • Martín Luis, C. D. (2005), Vsus et exercitatio demonstrationis de Melchor de la Cerda. Edición crítica, traducción y estudio, Sevilla: Universidad de Sevilla.
  • Medina Guerra, A. M. (2003), “El Compendium del padre Bartolomé Bravo”, ELUA 17: 451-463.
  • Medina Guerra, A. M. (2008), “Cinco siglos en la historia de los diccionarios bilingües latín-español y español-latín (XV-XIX), Philologia Hispalensis,22: 259-288.
  • Miranda, M. (2009), Código Pedagógico dos Jesuítas. Ratio Studiorum da Companhia de Jesus. Regime escolar e curriculum de estudos, Lisboa: Esfera do Caos Editores.
  • Miranda, M. (2011), “A Ratio Studiorum e o desenvolvimento de uma cultura escolar na Europa moderna”, Humanitas, 63: 473-490.
  • Núñez González, J. Mª. (2012), “Los Progymnasmata dictata a Petro Ioanne Nun-nesio (Caesaraugustae, 1596): una edición legalmente pirateada”, Humanistica Lovaniensia. Journal of Neo-Latin Studies, 61: 355-369.
  • Núñez González, J. Mª. (2015), “La doctrina de epistolis conscribendis de Pedro Juan Núñez”, en Maestre Maestre, J. Mª. et alii. (eds.), Humanismo y pervivencia del mundo clásico. V. Homenaje al profesor Juan Gil, Alcañiz – Madrid: Instituto de estudios Humanístios – C. S. I. C., III, 1385-1408.
  • Núñez, P. J. (1593), Institutionum rhetoricarum libri quinque, Barcelona: S. de Cormellas.
  • Núñez, P. J. (1596), Progymnasmata, id est, praeludia quaedam oratoria ex progymnasmatis potissimum Aphthonii dictata a Petro Ioanne Nunnesio Valentino, Zaragoza: Miguel Eximino Sánchez.
  • Padberg, J. W. (2000), “Development of the Ratio Studiorum”, en Duminuco, V. J. (ed.), The Jesuit Ratio Studiorum: 400th Anniversary Perspectives, New York: Fordham University Press, 80-100.
  • Palmireno, J. L. (1573), Segunda parte del latino de repente, Valencia: Pedro de Huete.
  • Patillon, M – Bolognesi G. (2002, 2ª ed.), Aelius Theon. Progymnasmata, Paris: Les Belles Lettres.
  • Penella, R. J. (2011), “The Progymnasmata in Imperial Greek Education,” C W, 105: 77-90.
  • Pérez Custodio, M.ª V. (2000-2002), “A propósito de las fuentes de unos pasajes sobre progymnasmata en el Combite de oradores de Juan de Guzmán”, Excerpta Philologica,10-12: 373-390.
  • Pérez Custodio, M.ª V. (2002a), “Un caso de expurgo en el Índice de Zapata (1632): los escolios de Reinhardus Lorichius a los Ejercicios de Aftonio”, Calamus Renascens 3: 157-192.
  • Pérez Custodio, M.ª V. (2002b) “Sobre el origen de los materiales contenidos en los progymnasmata de Palmireno”, in Maestre Maestre, J. M.ª et alii. (eds.), Humanismo y pervivencia del mundo clásico. Homenaje al Prof. Antonio Fontán, Alcañiz – Cádiz: Instituto de Estudios Humanísticos – Instituto de Estudios Turolenses –Universidad de Cádiz, 3.1, 245-259.
  • Pérez Custodio, M.ª V. (2003), Alfonso de Torres. Ejercicios de retórica, Madrid: Instituto de Estudios Humanísticos – Laberinto – C.S.I.C.
  • Pérez Custodio, M.ª V. (2013), “Los progymnasmata de Teón en la España del XVI”, Rhetorica. The Journal of the International Society for the History of Rhetoric, 31.2: 150-171.
  • Pérez Custodio, M.ª V. (2015), “La recepción de los ejercicios retóricos del Pseudo--Hermógenes en la España del s. XVI”, en Maestre Maestre, J. M.ª et alii. (eds.), Humanismo y Pervivencia del Mundo Clásico V. Homenaje al profesor Juan Gil, Alcañiz – Madrid, Instituto de Estudios Humanísticos – CSIC, vol. III, 1351-1364.
  • Pérez Custodio, M.ª V. (2016), “Los progymnasmata de Aftonio publicados por Palmireno en 1552: estudio de un ejemplar localizado en la Biblioteca Nacional de Portugal”, Euphrosyne, 44: 127-151.
  • Pomey, F. (1659), Candidatus rhetoricae, seu Aphthonii Progymnasmata in meliorem formam redacta usumque redacta, Lyon: A. Molin. // (1732), Novus candidatus rhetoricae, altero se candidior comptiorque, non Aphthonii solum progymnasmata ornatius concinnata, sed Tullianae etiam Rhetoricae praecepta clarius explicata (...), Cervera: T. Senant.
  • Poza, J. B. (1615), Rhetoricae compendium, Madrid: Viuda de I. Martín.
  • Rabe, H. ed. (1913), Hermogenis Opera, Leipzig: Teubner.
  • Rabe, H. ed. (1926), Aphthonii progymnasmata, Leipzig: Teubner.
  • Rädle, F. (2013), “Jesuit Theatre in Germany, Austria and Switzerland”, en Bloemendal, J. – Norland, H. (eds.), Neo-Latin Drama in Early Modern Europe, Leiden – Boston: Brill.
  • Ratio atque institutio studiorum Societatis Iesu. Superiorum permisu (1600), Dillingen: J. Mayer.
  • Reche Martínez, Mª. D. (1991), Teón, Hermógenes, Aftonio. Ejercicios de retórica, Madrid: Gredos.
  • Reggio, C. (1612), Christianus orator, Roma: B. Zanetti.
  • Rodríguez Adrados, F. (1979-1987), Historia de la fábula greco-latina, 3 vols. (vol. I 1979, vol. II 1985, vol. III 1987),Madrid: Universidad Complutense.
  • Serrano Cueto, A. (1992), “La fábula grecolatina en los Adagia de Erasmo y su influencia en el humanista Fernando de Arce”, Myrtia, 7, 49-80.
  • Serrano Cueto, A. (2002), “Introducción”, en Fernando de Arce. Adagios y Fábulas. Edición a cargo de A. Serrano Cueto, Alcañiz – Madrid: Instituto de Estudios Humanísticos – Laberinto – C.S.I.C, XLIV-L.
  • Soarez, C. (1760), Summa artis rhetoricae a Cypriano Soario, S. J. expressa et ad faciliorem eloquentiae studiosorum captum accomodata. Addita sunt Progymnasmata in compendium redacta et breve exordiolum exercitationis gratia a rhetorices candidatis recitandum. Cervera: A. Ibarra.
  • Solana Pujalte, J. (2010), “La presencia de la poesía latina en la biblioteca del antiguo colegio de Santa Catalina de la Compañía de Jesús de Córdoba”, en Luque Moreno, J. et alii. (eds.), Dulces Camenae. Poética y poesía latinas, Granada: Universidad de Granada, 641-653.
  • Webb, R. (2001), “The Progymnasmata as Practice”, en Too, Y. L. (ed.), Education in Greek and Roman Antiquity, Leiden – Boston: Brill, 289-316.